Diecezję chełmińską, której spadkobierczyniami od 1992 roku są diecezje pelplińska i toruńska, a także archidiecezja gdańska i część bydgoskiej, powołano do życia 28 lipca 1243 roku. Od tego momentu w tym roku mija siedemset osiemdziesiąt lat. Warto więc przypomnieć wydarzenia z XIII wieku.
Pierwotne terytorium diecezji chełmińskiej tworzyły ziemie chełmińska i lubawska. Ziemia chełmińska od XI wieku do chwili utworzenia diecezji chełmińskiej należała do diecezji płockiej jako część Mazowsza. Według ks. S. Kujota posiadała już znacznie zorganizowaną sieć parafialną. Natomiast chrystianizację ziemi lubawskiej, należącą do Prus, na początku XIII wieku podjęli cystersi z Łekna. Szczególne sukcesy osiągnął cysters Chrystian, który nawrócił dwóch książąt pruskich – Surwabuno (Lubawa) i Warpoda (terra Lansania, Łążyn?). W 1215 roku udał się z nimi do Rzymu, gdzie 6 stycznia 1216 roku zostali ochrzczeni w bazylice laterańskiej. Pierwszy otrzymał na chrzcie imię Paweł, drugi Filip i swoje terytoria oddali na własność Kościołowi. Doceniając osiągnięcia Chrystiana, papież Innocenty III mianował go biskupem misyjnym Prusów.
Ponieważ osiągnięcia działalności misyjnej spowodowały opór ze strony Prusów, a nawet odwetowe wyprawy wojenne, w końcu lat dwudziestych XIII wieku dla obrony granic oraz prowadzenia misji sprowadzono Zakon Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego, popularnie zwany Krzyżackim, któremu w 1230 roku książę Konrad Mazowiecki nadał ziemię chełmińską, a biskup Chrystian odstąpił większą część swych posiadłości i dochodów. Krzyżacy, podbiwszy część Prus oraz oderwawszy od zwierzchnictwa polskiego ziemię chełmińską, na mocy przywilejów papieskich i cesarskich, po części sfałszowanych, utworzyli własne państwo zakonne i przystąpili do utworzenia kościelnej organizacji na tych terenach. Warto przy tym przypomnieć, że w świetle ówczesnych przekonań państwo było w pełni zorganizowane, gdy posiadało na swym terytorium ukształtowane struktury kościelne, czyli diecezje. W zabiegach swych Krzyżacy znaleźli skuteczne poparcie legata papieskiego na Prusy, biskupa Wilhelma z Modeny.
Diecezja i jej granice
W Anagni 25 czerwca 1243 roku wybrany został nowy papież – Innocenty IV. Po tym fakcie zapewne w lipcu papież udzielił legatowi Wilhelmowi audiencji, w czasie której wśród różnych spraw odnoszących się do misji pruskiej najważniejszą okazała się kwestia podziału tego obszaru na diecezje. Papież ustnie zlecił mu dokonanie podziału, łącznie z prawem nominacji biskupów. Na podstawie tego pełnomocnictwa biskup Wilhelm sporządził ostateczną wersję swojego dokumentu Noverit universitas vestra, spisanego w Anagni 28 lipca 1243, dotyczącą podziału Prus i ziemi chełmińskiej na cztery diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. Dotychczas przyjmowano, że diecezja chełmińska została erygowana 29 lipca. Datę tę, na podstawie dogłębnej analizy dokumentu legata Wilhelma oraz prawidłowego odczytania datacji dokumentu, prawidłowo odczytał prof. Andrzej Radzimiński (UMK Toruń) w 1993 roku i ustalił dzień utworzenia diecezji na 28 lipca 1243 roku. Następnego dnia, 29 lipca, legat udał się do kancelarii papieskiej, gdzie wystawiono bullę papieską dla kompletności formalnego postępowania i potwierdzającą podział. Taki dokument był Wilhelmowi potrzebny w Prusach, gdzie legat był zobowiązany do wylegitymowania się stosownymi upoważnieniami przekazanymi mu przez papieża.
W myśl dekretu legata Wilhelma z Modeny diecezja chełmińska otrzymała obszar ziemi chełmińskiej zakreślony rzekami Wisłą, Osą i Drwęcą, łącznie z ziemią lubawską. W tej ostatniej granice dopracowano w kolejnych latach, ponieważ rościli do niej pretensje książęta mazowieccy i kujawscy. Odtąd północno-wschodnia granica diecezji przebiegała od Drwęcy strumieniem o nazwie Gryźla (Gizela) do okopu Sassenpile (Zajączki), stąd prosto do Omula, następnie do źródeł Rumienicy, stąd prosto do rzeki Wkry (Wli), gdzie ta wpada do jeziora Rumian. Jest to teren, na którym położone są dzisiejsze parafie: Rożental, Grabowo, Złotowo, Rumian i Rybno.
Niewielkim zmianom granice diecezji uległy w 1525 roku. Po wojnie trzynastoletniej, w II Pokoju Toruńskim w 1466 roku, na ziemiach odebranych Krzyżakom utworzono Prusy Królewskie i Prusy Krzyżackie. Granica polityczna przebiegała kilkanaście kilometrów na północ od rzeki Osy. Jednak ten pas pozostał przy diecezji pomezańskiej. Gdy w 1525 roku utworzono Prusy Książęce (układ krakowski i hołd pruski), które przyjęły wyznanie protestanckie wraz z diecezją pomezańską, dostosowano granice diecezji chełmińskiej do granic politycznych. Terytorium na północ od Osy – w okolicach Grudziądza, Łasina i Nowego Miasta Lubawskiego – włączono do diecezji chełmińskiej. Utworzono z nich trzy dekanaty. W 1641 roku diecezja liczyła dwanaście dekanatów, zwanych wówczas archiprezbiteratami. Stan ten przetrwał do 1821 roku, kiedy po wojnach napoleońskich i ustaleniach Kongresu Wiedeńskiego diecezję chełmińską powiększono o archidiakonat pomorski – łącznie z Gdańskiem, aż po rzekę Łebę, a siedzibę biskupów chełmińskich przeniesiono do Pelplina (1824). W okresie reformacji (1566) diecezję włączono do metropolii gnieźnieńskiej i pozostała w niej do 1992 roku.
Heidenryk – pierwszy biskup
Pierwszym biskupem chełmińskim został mianowany w 1245 roku dominikanin Heidenryk (Henryk), wcześniej przełożony klasztoru w Lipsku, następnie prowincjał dominikanów w Polsce, potem kapelan legata Wilhelma. Był zatem obeznany z warunkami pracy na terenie Prus. Desygnowany przez legata Wilhelma na biskupa diecezji chełmińskiej, wyświęcony został na biskupa przez Innocentego IV w Lyonie z końcem 1245 roku. w czasie odbywającego się tam soboru. Pierwszą wzmiankę o pobycie Heidenryka w diecezji znajdujemy w dokumencie wystawionym 10 marca 1246 roku w Toruniu. Niewątpliwie wspierali go Krzyżacy, sprowadzający kapłanów z Niemiec, lecz przede wszystkim jego współbracia zakonni, dominikanie, mający od 1238 roku klasztor w Chełmnie, a drugi w Toruniu, ufundowany w roku 1263 na skutek starań Heidenryka.
W ramach organizacji swej diecezji na stolicę biskupią wybrał on osadę Łoza i dał jej nazwę Culmsee, którą spolszczono na Chełmżę. Tu 22 lipca 1251 roku rozpoczął budowę katedry pod wezwaniem Trójcy Świętej oraz powołał do życia kapitułę katedralną, nadając jej regułę św. Augustyna. W 1264 roku jego następca, Krzyżak Fryderyk von Hausen, zmienił regułę augustyńską na krzyżacką i inkorporował do zakonu krzyżackiego. Przez włączenie kanoników do swego Zakonu Krzyżacy zapewnili sobie bezpośredni wpływ na działalność kapituły, a zwłaszcza na wybór biskupów. Patronem diecezji został św. Wawrzyniec.
Biskup Heidenryk, oprócz troski o wewnętrzną organizację diecezji, czynny był także poza nią. Jego wykształcenie prawnicze i talenty dyplomatyczne doceniono w Rzymie. Papież wielokrotnie wyznaczał go na rozjemcę w sporach granicznych i sąsiedzkich. Wyrazem uznania jego zasług było także mianowanie go przez papieża swoim delegatem dla dokonania koronacji księcia Mendoga na króla Litwy, co miało miejsce w 1253 roku. Biskup był osobistością nieprzeciętną. Obok intensywnej działalności interesował się ówczesnymi prądami teologiczno-mistycznymi, czego świadectwem są jego traktaty o miłości Boga i o modlitwie, stanowiące najstarsze zachowane zabytki literackie na terenie Prus.
ks. Anastazy Nadolny
„Pielgrzym” [23 i 30 lipca 2023 R. XXXIV Nr 15 (878)], str. 14-16
Dwutygodnik „Pielgrzym” w wersji papierowej oraz elektronicznej (PDF) można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
