Najważniejszy cykl katechez Jana Pawła II po raz pierwszy od 40 lat w oryginalnej wersji dźwiękowej. Najpierw streszczenie Jana Pawła II w języku polskim, a następnie cała katecheza z tłumaczeniem na język polski.
129. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa
1 Całość rozważań, które zapoczątkowałem przed czterema laty i które dobiegają dziś końca, można zatytułować „Miłość ludzka w planie Bożym” lub ściślej: „Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa”. Składają się one z dwóch części.
Część pierwsza jest poświęcona analizie słów Chrystusa, które zdają się stanowić klucz do zrozumienia niniejszego zagadnienia. Słowa te długo były analizowane w całokształcie tekstu ewangelicznego. W wyniku wieloletniej refleksji wypadło się zatrzymać przy tych trzech, które zostają poddane analizie właśnie w części pierwszej.
Jest to naprzód Chrystusowe odwołanie się „do początku” w rozmowie z faryzeuszami na temat jedności i nierozerwalności małżeństwa (por. Mt 19,8; Mk 10,6). Z kolei są to słowa wypowiedziane przez Chrystusa w Kazaniu na Górze na temat „pożądania” jako „cudzołożenia w sercu” (por. Mt 5,28). Wreszcie są to zapisane przez wszystkich synoptyków słowa, w których Chrystus odwołuje się do zmartwychwstania ciał w „świecie przyszłym” (por. Mt 22,30; Mk 12,25; Łk 20,35).
Część druga poświęcona jest analizie sakramentu, poprzez tekst z Listu do Efezjan (Ef 5,21-33), który nawiązuje do biblijnego „początku” małżeństwa, wyrażonego słowami Księgi Rodzaju: „opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem” (por. Rdz 2,24).
Analizy prowadzone w obrębie pierwszej i drugiej części wielokrotnie posługują się wyrażeniem „teologia ciała”. Jest to określenie poniekąd robocze. Wprowadzenie tego wyrażenia oraz pojęcia „teologia ciała” było potrzebne, aby temat „odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa” oprzeć na szerszej podstawie. Od razu jednak należy zauważyć, iż wyrażenie „teologia ciała” jest równocześnie za szerokie w stosunku do zawartości przeprowadzonych rozważań. Rozważania te nie obejmują całego szeregu zagadnień, które przedmiotowo należą do teologii ciała (jak choćby zagadnienie cierpienia i śmierci — tak doniosłe w całym orędziu biblijnym). To należy wyraźnie stwierdzić. Nie mniej wyraźnie trzeba też stwierdzić, że rozważania na temat „odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa” mogą się prawidłowo rozwijać, wychodząc z tego punktu, w którym światło Objawienia dotyka rzeczywistości ciała ludzkiego (czyli na gruncie „teologii ciała”). Świadczą o tym m.in. słowa z Księgi Rodzaju: „będą dwoje jednym ciałem”, które źródłowo i tematycznie stoją u podstaw naszego tematu.
2 Rozważania na temat sakramentu małżeństwa zostały przeprowadzone z uwzględnieniem dwu wymiarów istotnych dla tego (jak i dla każdego) sakramentu: wymiaru Przymierza i łaski — oraz wymiaru znaku. Poprzez oba te wymiary sięgamy stale do rozważań teologii ciała, związanych z „kluczowymi” słowami Chrystusa. Do tychże rozważań sięgamy również, podejmując — na końcu tego cyklu rozważań — analizę encykliki Humanae vitae. Nauka zawarta w tym dokumencie współczesnego nauczania Kościoła pozostaje w organicznym związku zarówno z sakramentalnością małżeństwa, jak też z całą biblijną problematyką teologii ciała, skoncentrowaną wokół „kluczowych” słów Chrystusa. W pewnym sensie można nawet powiedzieć, że całokształt rozważań na temat „odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa” stanowi jakby rozbudowany komentarz do nauki zawartej właśnie w encyklice Humanae vitae.
Komentarz taki wydaje się bardzo potrzebny. Encyklika bowiem, dając odpowiedź na pewne współczesne pytania z dziedziny moralności małżeńskiej i rodzinnej, równocześnie wyzwoliła inne pytania. Są to, jak wiemy, pytania natury biomedycznej. Są to jednak także, a może nawet przede wszystkim, pytania natury teologicznej. Leżą one na tym obszarze antropologii oraz teologii, który tutaj obejmujemy nazwą „teologii ciała”.
Przeprowadzone rozważania polegają na podjęciu tych pytań wyzwolonych przez encyklikę Humanae vitae. Reakcja, z jaką spotkała się encyklika, świadczy o tym, jak bardzo doniosłe i jak trudne są te pytania. O ich istnieniu świadczą także późniejsze wypowiedzi Pawła VI, w których wskazuje on na możliwość „udoskonalenia” wykładu prawdy chrześcijańskiej w tej dziedzinie. Świadczy o tym również adhortacja Familiaris consortio — owoc Synodu Biskupów z 1980 r. (De muneribus familiae christianae). Dokument zawiera skierowane zwłaszcza do teologów wezwanie do pełniejszego opracowania biblijnych i personalistycznych aspektów nauki zawartej w Humanae vitae.
Podjęcie pytań wyzwolonych przez encyklikę polega równocześnie na ich sformułowaniu — i na szukaniu odpowiedzi w związku z pytaniami odpowiednio sformułowanymi. Wypowiedź zawarta w Familiaris consortio wskazuje na to, że zarówno formułowanie pytań, jak też szukanie właściwych na nie odpowiedzi winno koncentrować się wokół aspektów biblijnych i personalistycznych. Ta wypowiedź wskazuje równocześnie kierunek rozwoju teologii ciała. Kierunek rozwoju, a zatem także kierunek jej uzupełniania i pogłębiania.
3 Analiza aspektów biblijnych mówi o sposobie zakorzenienia nauki głoszonej przez Kościół współczesny w Objawieniu. Jest to ważne dla rozwoju teologii. Rozwój bowiem, czyli postęp w teologii dokonuje się poprzez stale na nowo podejmowane badanie tego, co zostało objawione. Zakorzenienie nauki głoszonej przez Kościół w całej Tradycji i w samym Bożym Objawieniu jest wciąż otwarte dla pytań stawianych przez człowieka i posługuje się narzędziami bardziej właściwymi dla współczesnej wiedzy i dzisiejszej umysłowości. Wydaje się, że w tej dziedzinie intensywny rozwój filozoficznej antropologii (zwłaszcza antropologii stojącej u podstaw etyki) bardzo blisko spotyka się z pytaniami, jakie wyzwoliła encyklika Humanae vitae pod adresem teologii, a w szczególności etyki teologicznej.
Analiza aspektów personalistycznych nauki zawartej w tymże dokumencie posiada zasadnicze znaczenie dla ustalenia, na czym polega prawdziwy postęp czyli rozwój człowieka. Istnieje bowiem w całej cywilizacji współczesnej — zwłaszcza zaś w cywilizacji zachodniej — ukryta, choć zarazem dość wyraźna tendencja, ażeby postęp ten mierzyć miarą „rzeczy”, czyli dóbr materialnych. Analiza aspektów personalistycznych nauki Kościoła zawartej w encyklice Pawła VI wskazuje, że jest w niej wyrażone zdecydowane wezwanie, ażeby postęp człowieka mierzyć miarą „osoby”, czyli tego, co jest dobrem człowieka jako człowieka — co odpowiada jego istotnej godności. Analiza aspektów personalistycznych przekonuje, że w encyklice chodzi o sprawę istotną z punktu widzenia prawdziwego rozwoju człowieka, ten bowiem mierzy się zasadniczo miarą etyki, a nie samej „techniki”.
4 Fragment poświęcony encyklice Humanae vitae stanowi tylko część, końcową część, rozważań objętych wspólnym tematem „odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa”.
Jeśli w słowie końcowym na tę właśnie część zwracamy szczególną uwagę, to nie tylko dlatego, że jest ona najbardziej związana z naszą współczesnością, ale przede wszystkim dlatego, że z niej pochodzą pytania, które przenikają poniekąd całokształt przeprowadzonych rozważań. Tak więc owa końcowa część nie jest sztucznie dołączona do całości, ale jest z nią zespolona w sposób organiczny i jednorodny. W pewnym sensie więc owa część, która w układzie całości umieszczona jest na końcu, znajduje się równocześnie na początku tej całości. Jest to ważne z punktu widzenia struktury i metody.
Nie bez znaczenia jest może i moment historyczny: rozważania niniejsze rozpoczęły się w okresie przygotowań do Synodu Biskupów 1980 r. na temat małżeństwa i rodziny (De muneribus familiae christianae), kończą się zaś po ogłoszeniu adhortacji Familiaris consortio, w której zawiera się owoc prac tego Synodu. Wszyscy wiedzą, że Synod 1980 r. nawiązywał również do encykliki Humanae vitae i w pełni potwierdził zawartą w niej naukę.
Jednakże najważniejszy wydaje się moment merytoryczny. Otóż moment merytoryczny w całości przeprowadzonych rozważań można określić jak następuje: ażeby wyjść na spotkanie pytań, jakie wyzwala encyklika Humanae vitae przede wszystkim w teologii, ażeby pytania te formułować i szukać na nie odpowiedzi, trzeba trafić na ten obszar biblijno-teologiczny, o którym mówi tytuł „Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa”. Na tym obszarze znajdują się odpowiedzi na odwieczne pytania ludzi, mężczyzn i kobiet, również i na trudne pytania naszej współczesności w dziedzinie małżeństwa i rodzicielstwa.
(28.11.1984)
