Jedyna w Polsce Biblia Jana Gutenberga

Jana Gutenberga znamy przede wszystkim z jego najsłynniejszego dzieła jakim był wynalazek druku w XV wieku. Była to rewolucja, która do dzisiaj odnosi swoje pozytywne skutki.

REKLAMA

Najważniejszym dziełem, które Jan Gutenberg wykonał w swojej drukarni w Moguncji w latach od 1452 do 1455 roku była Biblia, łacińskie jej tłumaczenie, czyli tzw. Wulgata. Wysokość nakładu wynosiła 180 egz. ( w tym 35 na pergaminie). Do dzisiaj na całym świecie zachowała się ¼ nakładu, tj. 48 egzemplarzy, w tym 12 na pergaminie. Najwięcej egzemplarzy Biblii, bo aż 14 posiadają Niemcy, 10 znajduje się w bibliotekach Stanów Zjednoczonych, 8 w Wielkiej Brytanii, 4 we Francji, po dwa w Hiszpanii i w Watykanie w i po jednym w Austrii, Danii, Japonii, Polsce, w Portugalii i Szwajcarii. Reszta pewnie zginęła w pożarach, została zatracona najczęściej przez brak wiedzy na temat ważności tego dzieła. Każdy z istniejących tomów Biblii Gutenberga ma za sobą mniej lub bardziej ukrytą i sensacyjną historię.

Biblia Gutenberga to łacińskie przełożenie św. Hieronima, czyli tzw. Wulgata. W całej serii

Wędrówka Biblii do Pelplina

Jedyny egzemplarz w Polsce Biblii Gutenberga znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie. Historia pozyskania tego działa niesie za sobą wiele tajemnic. Egzemplarz pelpliński krótko po wydruku został przekazany do Lubeki, gdzie był odpowiednio oprawiony w skórę. Przypuszcza się, że następnie Biblia dotarła do Gdańska lub Torunia, a następnie nie wiemy przez kogo, ale trafiła do Lubawy. Tam pozostawała wraz z innymi licznymi zbiorami (ok 2046 książek) w franciszkańskiej bibliotece. W 1821 roku w chwili kasacji zakonu przez Prusów została także zlikwidowana książnica. W 1833 roku przewieziono cały księgozbiór do Pelplina, małego miasteczka, które od 1824 roku pełniło funkcję biskupiej stolicy diecezji chełmińskiej. Biblia została umieszczona w bibliotece seminaryjnej wraz z księgozbiorami zsekularyzowanych klasztorów z obszarów Prus Zachodnich. Zarówno franciszkanie lubawscy, jak również opiekunowie biblioteki pelplińskiej nie zdawali sobie sprawy , że w ich zbiorach znajduje się tak ważna Biblia. Taki stan rzeczy nieświadomości pozostał przez najbliższe 50 lat. Odkrycia autentyczności dokonał dopiero Paul Schwenke, który w Berlinie, dzięki uprzejmości biskupa chełmińskiego Augustyna Rosentretera zajął się badaniem pelplińskiej Biblii Gutenberga w Berlinie. Na przełomie lat 20 i 30 XX wieku o Biblii Gutenberga z Pelplina mówiono w wielu kręgach. Stało się to za przyczyną biskupa Wojciecha Stanisława Okoniewskiego, który szukając finansów dla diecezji postanowił sprzedać to wielkie dzieło. Zainteresowanie było wielkie, szczególnie środowisk zagranicznych. Napór jednak ze strony różnych polskich środowisk bibliofilskich spowodował, że biskup Okoniewski wycofał się ze swojej decyzji.

Czas II wojny światowej

Biblia Gutenberga pozostała w Pelplinie aż do lata 1939 roku. Ówczesny konserwator diecezjalny a zarazem dyrektor biblioteki seminaryjnej ks. Antoni Liedtke podjął działania w celu ochrony Biblii Gutenberga i innych zabytków diecezjalnych, które mogłyby wpaść w ręce okupanta jako zawłaszczenie wojenne, tym bardziej, że słynna Biblia była szeroko znana w całych Niemczech. Ks. Liedtke zamówił u pelplińskiego rymarza skórzaną walizę, w której zamieścił Biblię Gutenberga oraz XVI wieczny Psałterz. Dzięki współpracy z dyrektorem Biblioteki Polskiej Kazimierzem Piekarskim skarb diecezji chełmińskiej znalazł się w skarbcu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie. Następnie jeszcze w sierpniu 1939 roku Biblia została wywieziona do Paryża, potem do Angers, gdzie mieściła się nowa siedziba Polskiego Rządu Emigracyjnego. 17 czerwca 1940 roku pelplińską Biblię przewieziono statkiem „Chorzów” do Anglii. Pelplińskie skarby wraz z innymi polskimi zabytkami umieszczono w ambasadzie polskiej w Londynie. Na początku lipca 1940 roku Biblia wypłynęła z Glasgow statkiem „Batory” do Kanady. Po wojnie przez wiele lat nie było możliwości odzyskania polskich skarbów. Dopiero w 1956 roku dzięki staraniom ks. kard prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego i innych osób znaczących ze świata kultury pomogli, aby w 1958 roku polska delegacja na czele z dyrektorem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, prof. Jerzym Szablowskim, mogła rozpocząć negocjacje z rządem kanadyjskim o odzyskanie polskich dóbr. Po kilku tygodniach zakończyły się one pomyślnie. 3 lutego 1959 roku Biblia Gutenberga znalazła się w Polsce, a 24 lutego przekazano ją ks. Antoniemu Liedtkiemu. Po 20 latach Biblia spoczęła na swoim miejscu. Dokonano wymagających prac konserwatorskich, które wynikały z 13 letniego złego przechowywania Biblii. Została ona złożona w sejfie kurii biskupiej, a następnie eksponowano ją w jednym z oratoriów przy krużgankach pelplińskiej katedry. Po wybudowaniu w Pelplinie Muzeum Diecezjalnego w 1988 roku eksponuje się ją do dzisiaj w specjalnie przeszklonej szafie. Ogromnym zainteresowaniem zaczęła cieszyć się pelplińska Bibliia dzięki zaangażowaniu ks. Antoniego Liedtkiego, który m. in. W 1981 roku opracował ‘ Sagę pelplińskiej Biblii Gutenberga”.

Szczególny egzemplarz

Pelplińska Biblia Gutenberga składa się z dwóch tomów, które są prawie że kompletne. Tylko w drugim wolumenie brakuje jednej zadrukowanej karty z zakończeniem Apokalipsy św. Jana oraz dwóch kart niezadrukowanych. Całość tego dzieła liczy 1280 stron. Format egzemplarza pelplińskiego wynosi 402×289 mm. Biblia została wydrukowana na papierze. Odbicia tekstów są wykonane starannie za wyjątkiem jednego szczególnego znaku. Na karcie 46 w tomie I na dolnym marginesie widoczny jest odbity farba drukarską trapez. Naukowcy uznali, że jest to powstały podczas tłoczenia druku ślad przewróconej czcionki. Dla historyków drukarstwa stanowi to szczególne źródło badań do poznania warsztatu drukarskiego. W tekście znajdujemy barwne inicjały oraz odznaczające się żywą czerwienią nagłówki, śródtytuły itd. Pomagają one głównie w zapoznawaniu się z treścią Biblii. Inicjały i rubryki są ręczną pracą kaligrafa oraz rubrykatora. Samych inicjałów jest jednak niewiele. Ozdobę Biblii stanowią także na papierze cztery rodzaje znaków wodnych: głowa woła z prętem zakończonym krzyżem św. Andrzeja, , kiść winogron w dwóch wariantach oraz sylwetka całego woła. Do dzisiaj można w wersji oryginału także podziwiać niezniszczoną oprawę skórzaną z XV wieku. Oryginalna okładka występuje dzisiaj tylko w 9 egzemplarzach Biblii Gutenberga na całym świecie. Tę ciekawą oprawę w deski dębowe i skórę prawdopodobnie kozła dokonał mistrz z Lubeki Heinrich Coster.

O Pelplińskiej Biblii Gutenberga ponownie często się mówiło od 7 września 2000 roku, z okazji 600-lecia urodzin Jana Gutenberga. Z tej okazji biskup Jan Bernard Szlaga w strukturach Wydawnictwa Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum” zorganizował w Pelplinie obchody tego jubileuszu. Uczestnicy spotkania m. in: Biskup Pelpliński, Marszałek Sejmu RP Maciej Płażyński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP Michał Ujazdowski, Kanclerz Polskiego Bractwa Kawalerów Gutenberga Jacek Kuśmierczyk podpisali list intencyjny w sprawie wydania faksymilowego pelplińskiej Biblii Gutenberga. Dzieło to wydano przy współpracy licznych jednostek związanych z poligrafią, a w szczególności należy tu wspomnieć współpracę w fotografowaniu Biblii z grupą naukowców z tokijskiego Uniwersytetu Keio. Pierwsze egzemplarze faksymilowe z nakładu 200 egz. były już gotowe w 2003 roku. W Wydawnictwie Bernardinum w Pelplinie można do dzisiaj jeszcze nabyć ostatnie wydania faksymilowe Biblii Gutenberga. Koszt zakupu jest wysoki, ale stanowi on najwyższej jakości pamiątkę rodzinną dla przyszłych pokoleń.

Ks. Wojciech Węckowski

W opracowaniu wykorzystano źródła:

J. Pierożyński, T. Serocki, J. Tondel (red.), Komentarz do faksymile pelplińskiej Biblii Gutenberga, Wydawnictwo Diecezji pelplińskiej Bernardinum, Pelplin 2004.

Ks. A. Liedtke, Saga pelplińskiej Biblii Gutenberga, Wydawnictwo Kurii Biskupiej Chełmińskiej, Pelplin 1988.