Relacje człowieka do narodu jako wspólnoty naturalnej są określane w dużej mierze na gruncie patriotyzmu. W kontekście moralności chrześcijańskiej należy stwierdzić – kontynuując nauczanie Piusa X – iż postawy patriotyczne stanowią formy realizacji czwartego przykazania Dekalogu. W istocie patriotyzm to wyraz miłości bliźniego, warunkującej życie, a nade wszystko zachowanie w świecie tego, co najbardziej ludzkie, a co w postaci określonej kultury było przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Współczesny patriotyzm winien być realizowany na gruncie prawa. W ten sposób chroni się miłość do ojczyzny od subiektywnych i jednostronnych skrajności. Autorzy Konstytucji 3 maja w artykule dziesiątym wzywają do miłości ojczyzny, co było i jest nadal nieodłącznie związane z praktykowaniem cnót społecznych.
Człowiek a naród
Naród sam w sobie to kategoria społeczna, zawierająca czynniki formalne i nieformalne. Przynależność narodowa dotyczy każdego człowieka. W narodzie przechowywane są wartości i obyczaje, transmitowane kolejnym pokoleniom, a także decydujące o bogactwie duchowym. Ogrom dóbr niematerialnych otrzymanych od przodków jest tak znaczny, iż pojedynczy człowiek nie ma możliwości wystarczająco im zadośćuczynić. Wdzięczność pozostaje więc najwłaściwszą reakcją, a właściwie trwałym usposobieniem człowieka w stosunku do narodu.
Tym niemniej w niektórych wspólnotach zdarzają się chwile niewłaściwych decyzji. Interpretowane są jednakże jako formy przestrogi, by nie popełniać tych samych błędów. Niewłaściwym jest wypieranie się swojego narodu z uwagi na zaszłości historyczne. Każde z trudnych doświadczeń dziejowych należy przepracować w duchu miłości chrześcijańskiej, mając za cel budowanie dobrej przyszłości narodu.
Odniesienie do narodu przenika do głębi człowieka. Najbardziej intensywne emocje, stany i zasady, takie jak miłość, autentyzm czy prawość, są składowymi pełnej pietyzmu relacji do narodu. Człowiek tak dalece utożsamia się ze swoim narodem, iż jest w stanie oddać życie za trwanie w tejże społeczności. Naród jako środowisko jedyne w swoim rodzaju cechuje się poczuciem suwerenności, czyli wolnej woli decydowania o losach wspólnoty najbardziej związanej z naturą człowieka. W nauczaniu społecznym Kościoła podkreśla się zasadę, iż każdy naród powinien być państwem albo zmierzać w kierunku samowładnej i całowładnej wspólnoty politycznej. Relacje pomiędzy narodami – a więc i pomiędzy państwami – określają prawa narodów, dla którego podstawy zostały sformułowane na Uniwersytecie w Salamance w XVI wieku.
Ryzyko nacjonalizmu
Patriotyzm zasadza się na postawach dialogicznych, otwartych na innych. Członkowie danego narodu realizują określone wartości, a jednocześnie z szacunkiem traktują tożsamość przedstawicieli innych społeczności. Osobowe otwarcie jest koniecznym warunkiem dialogu, by umożliwiać rozwój aż po globalny zasięg. Celem wymiany i współpracy nie jest stworzenie nadnarodu, hołdując w ten sposób kosmopolityzmowi. Koronny cel stanowi kształtowanie świata, w którym każda tożsamość narodowa stanowi wyraz piękna i prawdziwego bogactwa duchowego.
Absolutyzowanie narodu jako społeczności samej w sobie, manipulowanie najbardziej intymnymi odczuciami czy wreszcie zamkniecie się na jakikolwiek dialog, wyraża postawy nacjonalistyczne, domagające się krytyki i przezwyciężenia. Św. Jan Paweł II w następujący sposób przestrzegał przed tymi groźnymi w skutkach ideami: „Nacjonalizm, zwłaszcza w swoich bardziej radykalnych postaciach, stanowi antytezę prawdziwego patriotyzmu i dlatego dziś nie możemy dopuścić, aby skrajny nacjonalizm rodził nowe formy totalitarnych aberracji. To zadanie pozostaje oczywiście w mocy także wówczas, gdy fundamentem nacjonalizmu jest zasada religijna, jak się to niestety dzieje w przypadku pewnych form tak zwanego «fundamentalizmu»”.
Nacjonalizm jest formą pogardy dla drugiego człowieka, będącego przedstawicielem innego narodu. Ludzie działający z pobudek nacjonalistycznych nie cofną się przed żadną zbrodnią. Przykładem takiego zachowania jest narodowy socjalizm III Rzeszy. Nie brak również i dzisiaj tendencji do kwestionowania tożsamości innych narodów, gdy za jedyny cel jest przyjmowana sytuacja absolutnej dominacji przy zastosowaniu przemocy. Eksterminacja narodów – obojętnie, czy w wymiarze duchowym, czy też realnie – nie zakończyła się. Obecnie nie żyjemy w czasie względnego pokoju. Żyjemy w czasie niesprawiedliwej wojny pomiędzy Ukrainą a Rosją, gdzie stawką jest zawłaszczenie, a niekiedy wręcz wyniszczenie naszych wschodnich sąsiadów, tworzących naród.
Wychowanie patriotyczne
Św. Jan Paweł II w „Liście do rodzin” (1994) podkreśla naturalny związek pomiędzy procesem wychowania a powołaniem człowieka do prawdy i miłości. Wychowanie jako kształtowanie osobowości zakłada między innymi rozwój postaw patriotycznych. To właśnie w tychże postawach wyraża się prawda o narodzie jako pewna warstwa merytoryczna. Jednocześnie ofiarność względem własnej ojczyzny stanowi formę realizacji przykazania miłości. Nawiązując do nauczania Benedykta XVI, należy stwierdzić, iż miłość w prawdzie – interpretowana w kontekście patriotyzmu – wskazuje na istotę życia społecznego. Jednocześnie stanowi źródło dla innych wartości i zasad, niezbędnych dla poprawnego funkcjonowania społeczeństwa, gdzie każdy człowiek będzie miał swoje godziwe miejsce, poparte tradycją przodków.
Wychowanie patriotyczne jako jedna z form wychowania jest realizowane przez wiele podmiotów. Na pierwszym miejscu należy wskazać rodzinę, która w ramach socjalizacji pierwotnej wpaja dzieciom takie wartości jak: „miłość, życzliwość, odpowiedzialność, ofiarność i poświęcenie”. Każda z tychże wartości stanowi zarzewie dla późniejszych odpowiedzialnych odniesień do własnej ojczyzny. Ponadto rodzina wyrabia w człowieku zdolność do urzeczywistniania określonej aksjologii, dzięki czemu patriotyzm nigdy nie ulegnie przekształceniu w pustą ideę lub zbiór treści generujący skrajne, nieludzkie zachowania, wyalienowane z tkanki społecznej. W kontekście wychowania patriotycznego w rodzinie jako niezwykle ważny jawi się przekaz pomiędzy pokoleniami. Kluczowe znaczenie dla wychowania ma bowiem pełne szacunku odniesienie do starszego pokolenia, scalającego rodziny wokół wspólnej przeszłości, będącej istotnym wkładem dla budowania przyszłości suwerennych narodów.
Kolejnym podmiotem wychowania jest szkoła jako kontynuacja procesu kształtowania osobowości zapoczątkowanego w rodzinie. W dobie społeczeństwa informacyjnego edukacja szkolna wyrabia sprawności „sprawdzania, porządkowania i rozumienia”. Przekaz historyczny, jak i analiza aktualnych wydarzeń społecznych nie powinny przebiegać pobieżnie. Każdy człowiek ma bowiem prawo do rzetelnej wiedzy, umożliwiającej przynajmniej wskazanie genezy zjawisk, czy też dokonanie obiektywnej oceny moralnej, będącej przyczynkiem dobra wspólnego. Placówki oświatowe kształtują takie postawy jak: „koleżeństwo, szacunek wobec starszych, pomoc słabszym, współpraca w grupie i szacunek dla myślących inaczej”. W zakresie wychowania patriotycznego szkoła stwarza przestrzeń dialogu, gdzie spotykają się różne instytucje, promujące w świecie dziedzictwo narodowe.
Dokument Konferencji Episkopatu Polski „Chrześcijański kształt patriotyzmu” poza rodziną i szkołą wymienia w grupie podmiotów wychowania patriotycznego takie instytucje i dziedziny życia wspólnotowego jak: polityka historyczna, kultura, harcerstwo, organizacje pozarządowe i samorządowe, sport, historyczne rekonstrukcje. Integralność wychowania znajduje odzwierciedlenie w wieloaspektowości postaw patriotycznych. Bogactwo narodowe dotyczy przecież całego człowieka jako istoty cielesno-duchowej.
Św. Paweł w Liście do Filipian zapowiadał: „Nasza bowiem ojczyzna jest niebie” (Flp 3,20). Patriotyzm na ziemi oznacza umiłowanie własnej ojczyzny jako element tożsamości oraz jako czynnik prorozwojowy. Pełne pietyzmu odniesienie do dóbr doczesnych w obrębie kraju pochodzenia – wypływające z przykazania miłości i elementarnej sprawiedliwości – jest przedsmakiem wiekuistego szczęścia.
ks. Janusz Szulist
„Pielgrzym” [30 kwietnia i 7 maja 2023 R. XXXIV Nr 9 (872)], str. 20-21
Dwutygodnik „Pielgrzym” w wersji papierowej oraz elektronicznej (PDF) można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
