W XVI wieku w burzliwych dziejach Pomorza szczególne miejsce ma okres wprowadzenia z Niemiec protestantyzmu Marcina Lutra, nowej religii, która zmieniła oblicze kościołów katolickich. Wprowadzono bowiem nową liturgię, utworzono konsystorz i urząd superintendenta. Powstawały parafie, gminy i zbory, w kościołach zaczęto odprawiać nabożeństwa w nowym porządku. Obowiązywała zasada „Cuius regio, eius religio”, czyli „Czyja władza, tego religia”. Oznaczało to, że władca, w tym wypadku król Prus, decydował o wyznaniu swoich poddanych.
Protestantyzm na Pomorzu związany jest z działalnością Jana Bugenhagena (1485–1558), pochodzącego z senatorskiej rodziny z miasta Wolin, który już na studiach w Greifswaldzie interesował się Pismem Świętym. Wykazywał się też szczególną duchowością. W dwudziestym roku życia został nauczycielem i rektorem szkoły łacińskiej w dzisiejszym Trzebiatowie, a w 1509 roku wstąpił do klasztoru białobłockiego, przyjmując święcenia zakonne. Po zapoznaniu się z twórczością Marcina Lutra stał się jego orędownikiem i głosił jego tezy. Za swoją działalność był prześladowany i musiał uciekać do Wittenbergi. Tam został bliskim współpracownikiem i przyjacielem Lutra oraz pierwszym pastorem przy miejscowym kościele.
W wyniku działalności doktora teologii, luteranina i byłego norbertanina z Trzebiatowa, Jana Bugenhagena, idee reformacji szybko rozprzestrzeniły się w miastach pomorskich. To on był autorem projektu reformy pomorskiego kościoła, wydał ordynację kościelną, a później przeprowadzał wizytacje, sprawdzając skuteczność głoszonych reform. Książęta pomorscy – Barnim IX i Filip I – na sejmie w Trzebiatowie w 1534 roku pod wpływem działalności Bugenhagena wprowadzili oficjalnie reformację na Pomorzu, uznając protestantyzm za jedyną i obowiązkową religię.
Wtedy też stworzono kościół państwowy o nazwie Pomorski Kościół Ewangelicki – Pommersze Evangelische Kirche. Nastąpiła sekularyzacja majątków kościelnych i klasztornych, a księża pojedynczo przechodzili na nową religię. Na Pomorzu zmieniła ona dotychczasowe oblicze kościołów. Wprowadzono liturgię protestancką, utworzono konsystorz i urząd superintendenta. Powstawały parafie protestanckie, gminy i zbory. W kościołach zaczęto odprawiać nabożeństwa w nowym obrządku, czemu towarzyszyło i służyło wprowadzenie języka niemieckiego.
Nie zawsze proces ten odbywał się w sposób łagodny. W Słupsku istniejący wcześniej ruch proreformatorski za przyczyną radykalnych przedstawicieli, a szczególnie działalności Jana Amandusa, miał burzliwy charakter. Niszczono i rabowano kościoły, a także wypędzono dominikanów. Sytuacja ta miała przykre skutki dla katolików i rodzimych mieszkańców, którzy wywodzili się z ludności słowiańskiej. Oderwanie Kościoła przyczyniło się do szybkiej germanizacji miejscowej ludności, a pozostali katolicy stanowili małą diasporę. Brak kościołów katolickich utrudniał jednak wykonywanie praktyk religijnych.
Protestantyzm na Pomorzu wprowadził istotne zmiany do świątyni, na przykład uporządkowanie wnętrza. W odróżnieniu od kościoła katolickiego – kościół protestancki posiada wiele ław usytuowanych zarówno na posadzce, jak i na rozbudowanych emporach obiegających wnętrze świątyni. Obowiązkiem było zapewnienie wszystkim stałych miejsc do siedzenia. Najważniejszymi sprzętami liturgicznymi i wyposażeniem stały się ołtarz, chrzcielnica i ambona. Reformacja głosiła powrót do apostolskiej tradycji Ostatniej Wieczerzy, dlatego w świątyni wydzielono dwie przestrzenie: wieczernika i kaznodziejską. W centrum wieczernika znajdował się ołtarz, a w przestrzeni kaznodziejskiej ambona. Miała ona uprzywilejowaną pozycję ze względu na nacisk na głoszenie Słowa Bożego. Kazalnica była usytuowana na bocznej ścianie. Rozmieszczenie siedzisk odzwierciedlało „społeczną topografię danej gminy”. Najbardziej wyeksponowane ławy były zastrzeżone dla osób szczególnie uprzywilejowanych w gminie. Dalszy rozkład miejsc był uzależniony od przynależności do stanu. Zasadą było właściwe ustawienie ambony – aby z każdego miejsca wszyscy mogli dobrze widzieć i słyszeć kaznodzieję.
W kościołach protestanckich duchownego nazywa się pastorem, od łacińskiego pastor, czyli „pasterz”. Biblijne pochodzenie tego tytułu nawiązuje do zasady „Sola sciptura”, co znaczy, że tylko Pismo Święte jest jedynie istotne i stanowi niepodważalną zasadę Kościoła protestanckiego.
Zgodnie z nią przyjęto ten tytuł, powołując się na list do Efezjan Apostoła Pawła: „I On ustanowił jednych apostołami, drugich prorokami, innych ewangelistami, a innych pasterzami i nauczycielami”.
Po przeszło czterystu osiemdziesięciu ośmiu latach protestanckie kościoły powróciły na łono kościoła katolickiego.
Włodzimierz Lipczyński, licencjonowany przewodnik
„Pielgrzym” [5 i 12 lutego 2023 R. XXXIV Nr 3 (866)], str. 22-23
Dwutygodnik „Pielgrzym” można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
UWAGA!
Czasopismo do nabycia także w wersji elektronicznej (PDF)!
