Protestantyzm na Pomorzu panował przeszło czterysta sześćdziesiąt lat jako obowiązkowa religia. Pozostawił w kulturze tego regionu wiele pamiątek i zabytków o wyjątkowym charakterze. W przestrzeni muzealnej spotykamy tu często protestanckie funeralia.
Funeralia to wartości materialnej kultury żałobnej związane z pochówkiem i rożnymi przedmiotami towarzyszącymi zmarłemu w jego ostatniej drodze. Służą utrwalaniu pamięci o nim.
Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku przygotowało kilka lat temu unikalną w skali ogólnopolskiej wystawę zatytułowaną „Protestanckie funeralia”. Zebrane i pozyskane eksponaty pochodziły nie tylko z Pomorza, ale również z sąsiednich terenów, do których w dawnych czasach sięgał protestantyzm. Zostały one opracowane naukowo i stanowiły szczególny przyczynek do odtworzenia kultury tamtej epoki, przedstawiały bogactwo zasobów muzealnych, jak epitafia, nagrobki, sarkofagi, tablice pamiątkowe, krzyże żeliwne, okucia trumienne, szaty pośmiertne, precjoza, biżuterię i inne jeszcze detale pochówkowe.
Najliczniejszą grupę w zbiorach stanowiły te epitafia protestanckie, które były na wyposażeniu kościołów, a obecnie zostały pozyskane już z nieistniejących świątyń. Służyły one uczczeniu pamięci zmarłego i nie zawsze były związane z miejscem jego pochówku. Teksty pisane stanowiły głęboką wiedzę o osobach zasłużonych w tamtym czasie i efektach ich pracy na obszarze parafii. Teraz wymagają szerszego przedstawienia, ponieważ część epitafiów pozostała w dawnych kościołach protestanckich i interesuje zwiedzających.
Inną grupę zbiorów stanowiły eksponaty nieodzownie związane z cmentarzem, jak nagrobki, różne rodzaje krzyży żeliwnych czy metalowe ogrodzenia. Szczególną grupę stanowiły cynowe sarkofagi, które pochodziły z siedmiu muzeów regionalnych.
Aktualnie można zapoznać się z historycznym pochówkiem członków rodziny książąt pomorskich, którzy zamieszkiwali na zamku w Słupsku, który obecnie stanowi siedzibę muzeum. Muzeum posiada urządzone sale ze stałą ekspozycją o nazwie „Skarby Książąt Pomorskich”, a przeniesione ozdobne sarkofagi z podziemi słupskiego kościoła św. Jacka stanowią najcenniejsze eksponaty. Są to znamienne i wyjątkowe zabytki po ostatnich Gryfitach. Eksploracja naukowa kościoła św. Jacka przyczyniła się do największego odkrycia historycznego na Pomorzu w lipcu 1977 roku. Było to odnalezienie w kościelnej krypcie zamurowanej pod ołtarzem głównym nienaruszonego sarkofagu Anny de Croy, ostatniej księżnej z rodu Gryfitów, zmarłej w 1660 roku, i jej syna Ernesta Bogusława, zmarłego w roku 1684.
Kościół św. Jacka to dawna świątynia dominikańska, która pełniła w okresie protestantyzmu również funkcję kaplicy zamkowej i była miejscem pochówków wyznawców protestantyzmu z dworu książęcego. Udostępnione w muzeum cynowe sarkofagi księżnej i jej syna przedstawiają bogactwo sztuki zdobniczej i są potwierdzeniem kunsztu rzemiosła artystycznego drugiej połowy XVII wieku. Dekoracyjne ozdoby na sarkofagach to między innymi cięte kwiaty przypominające o kruchości życia doczesnego czy tarcze herbowe – świadczące o wysokim urodzeniu zmarłych i powiązaniu ich z wielkimi ówczesnymi rodami. Sarkofagi zostały wykonane w manufakturze gdańskiej przez konwisarza Salomona Gieselera na zamówienie księcia Ernesta Bogusława de Croy. Sarkofag księżnej Anny de Croy wsparty jest w narożnikach na leżących u podstawy gryfach, a szczególną uwagę zwraca program heraldyczny umieszczony na bocznych ścianach. Na ścianie frontowej jest tablica z inskrypcją: „Jaśnie oświecona i wielmożna księżna i pani Anna, z domu w Szczecinie na Pomorzu, księżna Croy i Arshott etc. etc. wdowa. Urodzona na zamku książęcym w Bardo 3 października 1600 roku, w Bogu odeszła w książęcym domu w Słupsku, 7 lipca 1660 roku”. Zmarła księżna była gorliwą protestantką, siostrą panującego księcia Bogusława XIV ze Szczecina. Jej syn Ernest zadbał o szczególne utrwalenie jej wielkości i pamięci. W kościele św. Jacka znajduje się bogato zdobione epitafium Anny de Croy i nagrobek z czarnego i białego marmuru klęczącego i modlącego się Ernesta Bogusława.
Z eksplorowanych sarkofagów wydobyto i poddano zabiegom konserwatorskim szaty książęce i biżuterię, które dziś można podziwiać w słupskim muzeum.
Jednym z najciekawszych epitafiów jest to obecne w kościele pw. św. Franciszka z Asyżu w Wytownie, ostatniej parafii w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej graniczącej z diecezją pelplińską. W małym wiejskim kościółku o konstrukcji szachulcowej na wyposażeniu, na bocznej ścianie prezbiterium, znajduje się epitafium protestanckie upamiętniające zasłużonych dla parafii byłych pastorów tej świątyni. Ma ono charakter wyjątkowy i stanowi wartość zabytkową. Przedstawia okazały monument wzbudzający szczególne zainteresowanie. Jest wykonane przez nieznanego artystę, a zostało ufundowane przez ówczesnego pastora Westphala w 1680 roku. Centralnym jego punktem jest namalowany obraz ukrzyżowanego Chrystusa. Poniżej znajduje się postać fundatora – pastora wraz z rodziną – żoną i pięciorgiem dzieci. Postać pastora ubrana jest w odświętny strój liturgiczny – togę i charakterystyczne befki, ma oblicze dystyngowane, dominuje w nim powaga i autorytet sprawowanej władzy. Na obrazie mamy również prezentowaną w uporządkowanej hierarchii rodzinę, co wskazuje na życie pełne, w harmonii z Bogiem. W dolnej części widnieje inskrypcja w języku niemieckim, w tłumaczeniu głosi ona: „Tutaj zostali pochowani miejscowi pastorowie: Dawid Groger, od roku 1600 zamieszkały do 1627, Martin Westphal od roku 1652 do 1690, Paulus Juan od 1691 do 1724, Caspar Starkow od 1724 do 1757”. Przedstawione przykładowe epitafium z Wytowna i zawarty na nim tekst inspiruje do głębszej refleksji nad działalnością pastora w protestanckiej parafii.
Miejscowy proboszcz, wielce zasłużony dla miejscowej parafii, ks. Tadeusz Mazur nie tylko przybliża historię parafii protestanckiej, ale z pietyzmem opiekuje się i chroni pamiątki przeszłości. Protestanckie funeralia przypominają o dawnych tradycjach pogrzebowych i są wspaniałymi pamiątkami minionych czasów.
Włodzimierz Lipczyński, licencjonowany przewodnik
„Pielgrzym” [19 i 26 marca 2023 R. XXXIV Nr 6 (869)], str. 22-23
Dwutygodnik „Pielgrzym” w wersji papierowej oraz elektronicznej (PDF) można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
