Jezioro Czad, położone w sercu Afryki, od ponad tysiąca lat było świadkiem tworzenia się w swoich okolicach wielu organizmów państwowych i związanej z tym walki o władzę.
W historii islamu w basenie jeziora Czad zdarzało się, iż dążenie do hegemonii politycznej łączyło się z tendencjami odnowy islamu. Tak w przeszłości, jak i współcześnie w islamie mamy często do czynienia z ideologizacją religii. Przestaje ona pełnić właściwą sobie funkcję, a staje się narzędziem w rękach polityków i przywódców grup społecznych, narodowościowych czy etnicznych. Niekiedy jest też formą protestu przeciwko wyzyskowi gospodarczemu. Te tendencje skupiają się także w dżihadzie prowadzonym przez Boko Haram w Nigerii, a także na terenie Nigru, Czadu i Kamerunu. Czynniki społeczne, polityczne, gospodarcze i etniczne wyraźnie dominują nad religijnymi.
Od czasów Mahometa – proroka i wojownika zarazem – to, co religijne i boskie, bardzo ściśle wiązało się z tym, co ziemskie – społeczne, gospodarcze i polityczne. Mahomet budował społeczeństwo zarządzane przez niego, ale oparte na religii, której aplikacja w poszczególnych dziedzinach życia miała prowadzić do zbawienia. Uczniowie Mahometa założyli uniwersalne imperium, którego głową był kalif – następca Mahometa na ziemi. On był odpowiedzialny za to, co religijne, boskie, oraz za to, co ziemskie, ludzkie. Nie tworzył się rozdział między tym, co „cesarskie” i co „boskie” – tak charakterystyczny dla chrześcijaństwa.
Podłoże działalności Boko Haram
We współczesnej Nigerii, liczącej około 180 mln ludności, istnieje około 500 grup etnicznych mówiących około 500 językami. Chrześcijanie (głównie protestanci) i muzułmanie – w wielkim uproszczeniu – stanowią po około 50 proc. ludności. Muzułmanie przeważają na północy kraju.
Nigeria jest krajem bogatym, ale też mocno naznaczonym niesprawiedliwością społeczną i ekonomiczną. Wszechobecna jest korupcja, bezrobocie i duże dysproporcje ekonomiczne.
Dżihad Fulbe i inne dżihady w basenie jeziora Czad wskazują, iż w islamie subsaharyjskim – ale nie tylko – często podziały etniczne i kulturowe są przenoszone na grunt kultu religijnego. Zdarza się, że każda grupa etniczna, a także imigranci różnego pochodzenia prowadzą własne życie religijne, mają oddzielne święta bądź obchodzą święta ogólnomuzułmańskie we właściwy sobie sposób.
W historii niepodległej Nigerii wielokrotnie pojawiały się ruchy społeczne, polityczne i gospodarcze, a nawet etniczne odwołujące się do haseł islamu jako podstawy doktrynalnej. Pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku pojawił się ruch synkretyczny „Maitatsine” („Złorzeczącego”), który skupiał głównie ludzi przybyłych niedawno do miast i pozbawionych środków do życia. Ludzie ci naocznie przekonywali się, jak elita staje się coraz bogatsza i przejmuje wzorce Zachodu kosztem ubogich i tradycyjnych warstw społeczeństwa.
To tylko jeden z przykładów ze współczesnej historii Nigerii, mówiący o tym, jak często mamy do czynienia z wykorzystywaniem islamu do osiągania różnych celów politycznych czy społecznych.
Powstanie i terror ugrupowania
Nie inaczej jest z Boko Haram, co w języku hausa oznacza „zachodnia cywilizacja jest zabroniona”. Przyjmuje się oficjalnie, iż ugrupowanie to powstało w 2002 roku w Maiduguri, stolicy stanu Borno. Członkowie ugrupowania Boko Haram pochodzili przeważnie z pogranicza nigeryjsko-czadyjskiego. Byli to młodzi ludzie, często bezrobotni, sfrustrowani nieporządkiem panującym w północnych stanach kraju. Od 2004 roku ugrupowanie to zakładało ukryte poligony, atakowało posterunki policji, dokonywało aktów sabotażu. Eskalacja konfliktu nastąpiła w lipcu 2009 roku. W wyniku ataków Boko Haram zginęło 700 osób w czterech miastach północnej Nigerii. 28 lipca tego roku wojsko nigeryjskie otoczyło dom Ustaza Mohammeda Yusufu – przywódcy ugrupowania – i brutalnie go zabiło. Nowy przywódca Boko Haram ogłosił totalny dżihad w całej Nigerii, zapowiadając, że zislamizuje cały naród. W manifeście podkreślał między innymi sprzeciw wobec zachodniego stylu życia, na który składają się na przykład prawa i przywileje kobiet, idea homoseksualizmu, demokracja wielopartyjna w kraju z przewagą muzułmanów, picie alkoholu oraz temu podobne rzeczy, które stoją w opozycji do cywilizacji muzułmańskiej.
Akty terroru zaczęły zataczać coraz szersze kręgi, także poza Maiduguri i stanem Borno. Najgłośniejszym aktem terroru Boko Haram było porwanie w kwietniu 2014 roku ponad 200 uczennic ze szkoły w Chibok w stanie Borno. 24 sierpnia tego samego roku lider Boko Haram proklamował powstanie „islamskiego kalifatu”. Zadeklarował również lojalność wobec tak zwanego Państwa Islamskiego w Syrii i Iraku.
Główne inspiracje Boko Haram
Liczne akty terroru Boko Haram są szeroko prezentowane przez media. Niewiele jednak mówi się o przyczynach społecznych, ekonomicznych i politycznych, które inspirują Boko Haram, wskazując tylko ogólnikowo na inspiracje islamskie. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że Boko Haram pozyskuje zwolenników z obszernego, nieudolnie zarządzanego pasa na pograniczu nigeryjsko-czadyjskim. Dużą rolę odgrywa w nim grupa etniczna Kanuri, licząca około 6 mln ludzi. To wśród Kanuri i grup etnicznych, które przejęły ich kulturę, Boko Haram ma największe zaplecze. To dawne tereny państwa Bornu, gdzie elity rządzące przez wieki były kanuryjskie. Niektórzy wskazują na fakt, iż życie społeczno-polityczne północnej Nigerii zdominowane jest przez Hausa i Fulbe (Fulanów). Z pewnością jednak postulaty społeczne i ekonomiczne przywódców ruchu wyraźnie chcą poszerzyć obszar jego oddziaływania poza dawne tereny królestwa Bornu. Postulaty te są też typowo wielkomiejskie i nie znajdują dostatecznego oddźwięku w chłopskich i tradycyjnych społecznościach pogranicza nigeryjsko-czadyjskiego – zarówno pod względem stylu życia, jak i praktykowania islamu.
Jarosław Różański OMI
„Pielgrzym” 2017, nr 24 (730), s. 20-21
