Muzeum Ulmów w Markowej to pierwsza w Polsce placówka muzealna w całości zajmująca się tematyką ratowania ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich podczas II wojny światowej. Otwarto ją w 2016 roku z inicjatywy Samorządu Województwa Podkarpackiego.
Celem tej instytucji jest pokazanie i upamiętnienie bohaterskich postaw Polaków, którzy w czasie okupacji niemieckiej pomagali Żydom, ryzykując życie swoje i swoich rodzin. Rdzeniem muzealnej narracji są tragiczne losy rodziny Ulmów z Markowej, zamordowanej wraz z ukrywanymi przez nią Żydami 24 marca 1944 roku. Sercem wystawy jest replika domu Wiktorii i Józefa Ulmów. Mieści się w nim izba mieszkalna, przedsionek oraz warsztat stolarski. W środku znajdują się też pamiątki po Ulmach: meble, książki, świadectwa szkolne, a przede wszystkim liczne fotografie wykonane przez samego Józefa Ulmę. Ekspozycja jest nowoczesna – interaktywna i multimedialna, pozwalająca na poznanie jej w indywidualny sposób. Towarzyszą jej napisy w trzech językach: polskim, angielskim i hebrajskim.
Wystawa główna muzeum pokazuje poznane i udokumentowane przypadki udzielania pomocy Żydom na terenie obecnego województwa podkarpackiego, kładąc nacisk na współczującą i ofiarną postawę Polaków wobec cierpienia Żydów podczas II wojny światowej. Wystawa dedykowana jest wszystkim tym, którym zależy na dialogu i wzajemnym szacunku, tym, którzy chcą poznać cząstkę swojej lokalnej historii, opowiedzianej na tle tragicznych wydarzeń, których doświadczyła Polska i Europa w czasie II wojny światowej. Niejako uzupełnieniem są ekspozycje czasowe prezentujące z różnych perspektyw zagadnienia związane z wieloaspektową tematyką ratowania Żydów przez Polaków.
Przed budynkiem Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej znajduje się plac z podświetlanymi tabliczkami z nazwiskami Polaków zamordowanych za pomoc Żydom. Środek placu zajmuje płyta z inskrypcją – pomnik poświęcony pamięci żydowskich ofiar Zagłady i ich anonimowych polskich wspomożycieli. Na murze obok budynku muzeum umieszczono tabliczki z nazwiskami pomagających Żydom mieszkańców Podkarpacia.
W bezpośrednim otoczeniu muzeum w Markowej stworzono Sad Pamięci dedykowany Polakom, którzy w miastach, miasteczkach i wsiach całej przedwojennej Polski w czasie niemieckiej okupacji z narażeniem życia ratowali skazanych na zagładę Żydów. Sad nawiązuje z jednej strony do sadowniczej pasji patrona muzeum, Józefa Ulmy, a z drugiej – do Ogrodu Sprawiedliwych na Wzgórzu Pamięci Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie.
W Sadzie Pamięci w Markowej skupiono się na samej lokalizacji pomocy. Na podświetlanych tablicach znalazło się półtora tysiąca nazw miejscowości z terenów II Rzeczpospolitej, w których działało łącznie prawie siedem tysięcy polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Przyjęty sposób zapisu nazw miejscowości odpowiada sytuacji w przededniu wojny. Konsekwencją tego jest między innymi pojawianie się na liście nazw miejscowości, których próżno szukać na współczesnych mapach. Nadrzędną funkcją wystawy jest popularyzacja tematu polskiej pomocy ludności żydowskiej w czasie Zagłady, wzmocnienie przekazu o polskich Sprawiedliwych oraz przypomnienie o realiach Holokaustu w okupowanej Polsce.
„Pielgrzym” [3 i 10 września 2023 R. XXXIV Nr 18 (881)], str. 16-17.
Dwutygodnik „Pielgrzym” w wersji papierowej oraz elektronicznej (PDF) można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
