Ochrona małoletnich w Kościele, duszpasterstwo młodzieży oraz jubileusze 100-lecia Konferencji Episkopatu Polski i 100-lecia odnowienia relacji dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską były głównymi tematami zakończonego w Warszawie 382 zebrania plenarnego KEP.
Legatem papieskim na uroczystości jubileuszowe był kard. Pietro Parolin, Sekretarz Stanu Stolicy Apostolskiej. Abp Stanisław Gądecki wybrany został na drugą kadencję przewodniczącym KEP, a abp Marek Jędraszewski, został ponownie wybrany zastępcą przewodniczącego.
Ochrona małoletnich i statystyki
Abp Stanisław Gądecki podzielił się wnioskami ze spotkań z ofiarami wykorzystywania seksualnego ze strony duchownych. Natomiast abp Marek Jędraszewski, zastępca przewodniczącego KEP i bp Artur Miziński, sekretarz generalny KEP zdali relację z pobytu w Rzymie na spotkaniu na temat ochrony osób małoletnich w Kościele.
Na zakończenie obrad zaprezentowano dziennikarzom dane statystyczne nt. wykorzystywania seksualnego osób małoletnich przez duchownych w Kościele katolickim w Polsce.
Kwerenda dotyczyła zgłoszonych instytucjom kościelnym od 1 stycznia 1990 do 30 czerwca 2018 r. przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich. Z kwerendy opracowanej przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego wynika, że od 1990 roku odebrano zgłoszenia dotyczące 382 osób duchownych ws. wykorzystywania seksualnego małoletnich, w tym 198 dotyczących osób poniżej 15 roku życia, a 184 powyżej 15 roku życia.
Łącznie w diecezjach oraz zakonach liczba ofiar we wszystkich (również niepotwierdzonych) przypadkach poniżej 15 roku życia wynosiła 345. Natomiast liczba ofiar powyżej 15 roku życia w diecezjach i zakonach (również niepotwierdzonych) wynosiła 280. W sumie daje to liczbę 625 pokrzywdzonych osób.
Abp Stanisław Gądecki stwierdził na konferencji prasowej, że nie widać chęci podjęcia problemu pedofilii w kontekście społecznym. – Brak także zainteresowania rządowego i samorządowego. Co z tego, jeśli rozwiążemy problem pedofilii w Kościele, a będzie on dalej obecny w społeczeństwie – dopowiedział przewodniczący KEP.
„Przyzwyczailiśmy się, że jedynym winnym tego przestępstw jest Kościół. Ogólnoświatowe dane pokazują jednak, że do przemocy dochodzi w środowisku domowym, a także sąsiedzkim, w szkole, w sporcie i niestety także w środowisku kościelnym” – mówił abp Gądecki.
Abp Marek Jędraszewski, zastępca przewodniczącego KEP wskazał, że problem wykorzystywania seksualnego trzeba osadzić w perspektywie 85 milionów młodych na świecie, którzy doświadczają różnych form przemocy: są ofiarami handlu ludźmi, wojen, głodu, a także ofiarami aborcji. – Jest to przejmujące zło, o którym jednak najczęściej się milczy – stwierdził metropolita krakowski.
Ks. Adam Żak, koordynator ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży ocenił, że jego sześcioletnie doświadczenie działania Centrum Ochrony Dziecka, jako agendy KEP pozawala stwierdzić, że polepszyła się w Kościele komunikacja i zrozumienie prawa, do którego jesteśmy zobowiązani. Duchowny wskazał dużą potrzebę dostosowania formacji seminaryjnej oraz formacji kapłańskiej do wzrostowej tendencji pedofilii.
Prymas Polski abp Wojciech Polak, odnosząc się do danych wskazujących, że postępowaniem kanonicznym objęto 95% przypadków zaznaczył, że trzeba zbadać powody zaniedbania pozostałych 5%, „czy nie zamiatano pod dywan”.
Wskazując na zmiany prawa państwowego i obowiązek zgłaszania kwestii wykorzystywania seksualnego dzieci, wyraził nadzieję, że liczba zgłoszeń takich przypadków do organów kościelnych i prokuratury będzie się pokrywała. Przywołując słowa papieża Franciszka powiedział, że nawet gdybyśmy mieli do czynienia tylko z jedną ofiarą wykorzystywania seksualnego, byłoby to za dużo.
– Każda z tych ofiar powinna w nas duchownych, także we mnie jako przełożonego, budzić ból, wstyd, poczucie winy, że do takich sytuacji doszło. Nigdy dosyć – powiedział metropolita gnieźnieński.
Podczas zebrania abp Wojciech Polak został wybrany Delegatem KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży. Jego rola będzie polegać na lepszej koordynacji i komunikacji w sprawach związanych z ochroną małoletnich w Kościele przez wykorzystywaniem seksualnym. Ksiądz Prymas przyznaje, że będzie blisko współpracować w tym zakresie z Centrum Ochrony Dziecka, kierowanym prze ks. Adama Żaka SJ (który jest koordynatorem ze strony KEP ws. ochrony dzieci i młodzieży), na organizacji szkoleń i pomocy przy opracowywaniu programów prewencji w diecezjach.
Przesłanie watykańskiego Sekretarza Stanu
W środę przed południem kard. Pietro Parolin spotkał się z biskupami i wygłosił przemówienie na rozpoczęcie specjalnej sesji jubileuszowej. Podkreślił znaczenie jedności całego Kościoła ze Stolicą Piotrową i wierności papieżowi. Sekretarz Stanu Stolicy Apostolskiej rozpoczął sesję jubileuszową związaną ze 100-leciem reaktywowania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską i 100-leciem Konferencji Episkopatu Polski.
Zaznaczył, że przez całą historię Kościół w Polsce charakteryzowała rzeczywista i uczuciowa więź z Papieżem. „Jest to – jak wiemy – warunkiem jedności wspólnoty kościelnej, bo Następca Piotra jest „trwałą i widzialną zasadą i fundamentem jedności wiary i komunii” (Lumen gentium, n. 18)” – oświadczył kard. Parolin.
Wskazał też, że jedność z Papieżem jest także gwarancją wolności wobec wszelkiej władzy doczesnej oraz wszelkich interesów partykularnych, „chroniąc przed niebezpieczeństwem zamknięcia się w sobie lub wykorzystywaniem z jakiejś strony, czy to politycznej lub nacjonalistycznej, czy też jakiegokolwiek innego rodzaju” – wskazał hierarcha.
Watykański sekretarz stanu przywołał też słowa Jana Pawła II do polskiego Episkopatu z 1993 r. dodając, że są one wciąż aktualne: „W obecnej sytuacji Polski naznaczonej głębokimi podziałami, sporami i konfliktami różnego rodzaju, ważnym zadaniem Kościoła jest budowanie jedności, zgody oraz budzenie nadwątlonej nadziei. Polacy muszą nauczyć się prowadzić z sobą dialog w prawdzie i z poszanowaniem godności własnej i partnera, różniąc się między sobą, a nie stając się przez to dla siebie wrogami”.
Purpurat zwrócił uwagę biskupów na troskę o formację księży oraz dobór godnych i odpowiednich kandydatów do kapłaństwa. „Wielką szkodę wyrządzają decyzje pospieszne lub niedostatecznie rozważone. Liczba młodych księży, którzy opuszczają posługę, jest alarmująca, często nawet niewiele lat po swoich święceniach kapłańskich!” – zaalarmował hierarcha.
Odniósł się także do niedawnego watykańskiego szczytu na temat ochrony małoletnich, kard. zachęcił biskupów, aby nadal zajmowali się „bolesnym zjawiskiem i olbrzymimi szkodami wyrządzonymi przez nadużycia władzy, sumienia i seksualne, popełniane przez osoby konsekrowane”. Dodał, że „słuchanie ofiar, wiara w ich słowa i ukazywanie, że Kościół jest po ich stronie, jest podstawową misją pasterza”.
Rodzina
Podczas obrad dyskutowano też m.in. o wynikach badan CBOS na temat rodziny. Biskupów niepokoi rosnąca liczba rozwodów, ale z satysfakcją odnotowują wciąż silną pozycję rodziny wśród wartości najważniejszych dla Polaków – powiedział KAI bp Wiesław Śmigiel, przewodniczący Rady KEP ds. Rodziny.
Biskup przytoczył różne raporty, w tym wyniki styczniowych badań CBOS, z których wynika, że rodzina pozostaje dla Polaków wartością najważniejszą. Aż 80 proc. respondentów wskazało szczęście rodzinne jako wartość, która kierują się w swoim życiu. Bardzo dużo młodych ludzi deklaruje, że człowiek może być szczęśliwy w małżeństwie i rodzinie, a ponadto mają bardzo tradycyjny model rodziny – uważają że rodzina to małżeństwo kobiety i mężczyzny, które ma dzieci – zaznaczył bp Śmigiel. „To, że młodzi ludzie chcą mieć rodzinę daje nam pewną nadzieję” – dodał.
Jednocześnie przewodniczący Rady KEP ds. Rodziny przyznał, że m.in. wskutek silnego oddziaływania różnych prądów kulturowych, nie wszyscy radzą sobie po wejściu w dorosłość, niemniej jest dobry punkt wyjścia. „Ciągle zastanawiamy się nad tym, jak dobrze przygotować młodego człowieka do zawarcia małżeństwa i życia w rodzinie” – powiedział bp Śmigiel. Dodał, że chodzi tu m.in. o umiejętność rozmawiania ze sobą i pokonywania trudności.
W tej chwili trwają prace specjalnego zespołu, złożonego także ze świeckich, który przygotowuje nowe dyrektorium duszpasterstwa rodzin. Opracowanie zajmie się m.in. odnowionym sposobem prowadzenia przygotowań do sakramentu małżeństwa.
Młodzież
Bp Marek Solarczyk, przewodniczący Rady ds. Duszpasterstwa Młodzieży, zrelacjonował Światowe Dni Młodzieży w Panamie i przedstawił liczne kwestie bieżące związane z duszpasterstwem młodzieży. Poinformował, że Krajowe Duszpasterstwo Młodzieży będzie się angażować także w organizację Tygodnia Modlitw o Powołania oraz Europejskie Spotkanie Młodych we Wrocławiu.
W najbliższą Niedzielę Palmową – 14 kwietnia – we wszystkich diecezjach obchodzony będzie coroczny Światowy Dzień Młodzieży, natomiast 1 czerwca odbędzie się Spotkanie Młodych na Lednicy. – Mamy także wielkie bogactwo i szansę wdzięczności za to wszystko, co się dzieje w szkole w ramach lekcji religii, a także za to wszystko, czym żyje wiele środowisk, jeżeli chodzi o przygotowanie do sakramentu bierzmowania – dodał bp Solarczyk. Docenił też liczne inicjatywy regionalne i ogólnopolskie, skoncentrowane na młodych.
Migranci i uchodźcy
O działaniach Kościoła na rzecz uchodźców i migrantów mówił bp Krzysztof Zadarko. Przewodniczący Rady Episkopatu ds. Migracji, Turystyki i Pielgrzymek zachęcił biskupów do większego zaangażowania w organizowanie w diecezjach duszpasterstw obcokrajowców, zwłaszcza przybywających z zagranicy studentów.
“Rośnie liczba zagranicznych studentów: w 2018 było ich prawie 73 tys. ze 170 krajów. Jest to wzrost o 10 proc. w porównaniu z rokiem poprzednim” – wylicza biskup w rozmowie z KAI. Choć większość z nich może wyznawać inną religię lub być niewierząca, to jednak powinniśmy podejmować próby dotarcia do tych, na których potrzeby duchowe jesteśmy w stanie odpowiedzieć.
Hierarcha zaznaczył, że jest to wyzwanie, które dotyczy wszystkich diecezji. “Obcojęzyczni studenci już są. I dlatego trzeba ich w jakiś sposób dostrzec i zaproponować im coś na przynajmniej minimalnym poziomie duszpasterstwa akademickiego. Msza święta i inne sakramenty w językach obcych to coś, co powinniśmy podjąć” – zachęcił biskup pomocniczy diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej.
W swoim wystąpieniu zaapelował do hierarchów, aby objąć pasterską opieką również innych przebywających w diecezjach obcokrajowców. Zapowiedział też zorganizowanie w czerwcu dwudniowego spotkania duszpasterzy obcojęzycznych z Polski.
“Stoimy ciągle na tym samym stanowisku, które pochodzi z Ewangelii i sformułowane zostało też przez papieża, który wobec nieuchronnego zjawiska przepływu dużych grup ludnościowych, nakreślił cztery punkty podejścia do uchodźców: przyjąć, chronić, promować ich obecność w społeczeństwie, gdzie przybywają uciekając przed śmiercią oraz integrować” – powiedział bp Zadarko.
Wyraził także ubolewanie z powodu braku opracowania przez rząd dokumentu nt. polityki migracyjnej państwa, który – według niego – jest konieczny.
Nowy program duszpasterski
Główne idee nowego programu duszpasterskiego poświęconego Eucharystii przypomniał abp Wiktor Skworc. Przewodniczący Komisji Duszpasterstwa KEP powiedział KAI, że trzyletni program, który rozpocznie się podczas tegorocznego Adwentu ma przypomnieć znaczenie świętowania niedzieli w życiu chrześcijanina.
Każdy rok nowego programu poświęconego Mszy św. będzie miał inne hasło, odmienny akcent według klucza przejętego z adhortacji Benedykta XVI „Sacramentum caritatis”: Eucharystia jako tajemnica wyznawana, jako tajemnica świętowana.
Program ma przypomnieć także znaczenie świętowania niedzieli. „Chcemy mówić o Eucharystii i o tym, jak powinniśmy jako chrześcijanie ten czas wykorzystywać – powiedział abp Skworc wskazując, że niedziela to dzień dla Pana Boga i dzień dla człowieka.
„Nie wyobrażam sobie chrześcijańskiej Europy bez wolnej niedzieli – powiedział przewodniczący Komisji Duszpasterstwa KEP. – Mamy w Europie państwa, które są dla nas punktem odniesienia, w których niedziela jest dniem wolnym, który jest dla Pana Boga i człowieka” – dodał duchowny. Jego zdaniem partie, które idą do wyborów europejskich pod hasłem obrony wartości, winny angażować się w tę sprawę nie tylko w Brukseli ale też we własnym kraju.
Stanowisko ws. świętowania niedzieli
O powszechne poszanowanie w naszym kraju niedzieli jako istotnego dobra kulturowego i wyróżnika europejskiej cywilizacji zaapelował Episkopat w wydanym w czwartek stanowisku w sprawie świętowania niedzieli.
„Konferencja Episkopatu Polski z niepokojem odnotowuje pojawiające się sygnały, także ze strony rządzących, mówiące o możliwości nie tylko zatrzymania rozpoczętego w marcu ubiegłego roku procesu przywracania w naszej Ojczyźnie wszystkich niedziel wolnych od niekoniecznej pracy, ale wręcz uczynienia w tej kwestii kroku wstecz” – piszą biskupi. Przypominają, że „ustawa została uchwalona z inicjatywy wolnych obywateli, jako odpowiedź na długo wyrażane postulaty NSZZ Solidarność i znacznej części społeczeństwa”.
Biskupi zwracają uwagę, że obowiązująca od 1 marca ubiegłego roku regulacja prawna spotyka się z poparciem wspólnoty Kościoła katolickiego i innych Kościołów chrześcijańskich w Polsce.
Misje
Przewodniczący Komisji KEP ds. Misji bp Jerzy Mazur opowiedział biskupom o programie ogłoszonego przez papieża Franciszka na październik 2019 roku Nadzwyczajnego Miesiąca Misyjnego. Niech każdy Kościół lokalny, poprzez przygotowanie do Miesiąca Misyjnego oraz przeżywanie go, odkryje na nowo swoje misyjne powołanie i możliwość konkretnego zaangażowania – zaapelował.
Miesiąc Misyjny będzie obchodzony w Rzymie i Kościołach lokalnych na całym świecie, by odnowić nasz misyjny zapał, ożywić animację i formację oraz zintensyfikować formy duchowej i materialnej pomocy Kościołom misyjnym – podkreślił bp Mazur.
Biskup ełcki zapowiedział także, że Papieskie Dzieła Misyjne opracowują „Przewodnik” na każdy dzień miesiąca misyjnego. – Znajdą się w nim refleksje misyjne odwołujące się do czytań mszalnych, biogramy 30 świętych męczenników, świadków wiary i osób szczególnie zaangażowanych w dzieła misyjne.
Stanowisko ws. Karty LGBT
O wycofanie budzących wątpliwości etyczne i prawne rozwiązań zawartych w tak zwanej Karcie LGBT zaapelowali biskupi w stanowisku wydanym podczas obrad. Biskupi wyrazili wsparcie dla rodzin i środowisk wyrażających sprzeciw wobec Karty i przypomnieli, że zgodnie z Konstytucją RP „każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed (…) demoralizacją” (art. 72 ust. 1).
Biskupi wyrażają opinię, że wprowadzenie postulatów zawartych w Karcie „może spowodować istotną zmianę w funkcjonowaniu demokracji w naszym kraju, powodując nie tylko ograniczenie praw dzieci i rodziców, ale także prawa wszystkich obywateli – w tym nauczycieli i pracowników administracji samorządowej – do wolności słowa, w tym wolności do wyrażania sprzeciwu sumienia, wolności nauczania, a w przyszłości być może także wolności nauczania religii. Może prowadzić także do poważnego ograniczenia wolności gospodarczej, która podporządkowana byłaby ideologicznym postulatom”.
Zapowiedź noty o pracy egzorcystów
Wydanie specjalnej noty dla egzorcystów, która w szczegółowy sposób będzie wskazywać „co egzorcyście wolno a czego nie wolno” zapowiedział bp Andrzej Czaja, przewodniczący Komisji Nauki Wiary KEP. Zapowiedział, że w Katowicach zostanie powołany ogólnopolski ośrodek formacji dla egzorcystów.
– Mamy bowiem do czynienia z pewnymi praktykami, które niepokoją – powiedział KAI bp Czaja. Dodał, że egzorcyści powinni ściśle współpracować z zespołami psychologów. Powinni też rozpoczynać właściwy obrzęd egzorcyzmu dopiero po uprzednim wykluczeniu przez specjalistów zaburzeń osobowościowych bądź psychicznych u osoby, która o to prosi.
Biskup zaproponował, by powołać zespoły psychologów, które działałyby na szczeblu każdej diecezji, a z którym współpracowałby egzorcysta. Mogłyby to być np. poradnie psychologiczne współpracujące z egzorcystami. Taka poradnia kierowałaby danego człowieka do egzorcysty, ale dopiero po wcześniejszym wykluczeniu zaburzeń osobowościowych i psychicznych. Natomiast gdyby osoba potrzebująca najpierw zgłosiła się do egzorcysty, ten w pierwszym rzędzie kierowałby ją na badania diagnostyczne w zespole psychologów.
„Dar na Stulecie”
Ideę projektu „Dar na Stulecie” przedstawił o. Maciej Zięba. Akcja zakłada podjęcie szeregu dzieł upamiętniających przypadającą 18 maja przyszłego roku 100. rocznicę urodzin Jana Pawła II. Inicjatywa ma być formą odpowiedzi na papieskie wezwanie by „duchowe dziedzictwo, któremu na imię Polska, raz jeszcze przyjąć z wiarą, nadzieją i miłością”. Stąd pomysł stworzenia pomnika z serc i umysłów tysięcy Polaków, zbudowanego z inicjatyw modlitewnych i charytatywnych, naukowych i artystycznych, edukacyjnych i wychowawczych wspierających pomnażanie owego duchowego dziedzictwa.
„Nauczanie Jana Pawła II nazywam ‘odkrywkową kopalnią złota’” – powiedział KAI o. Zięba dodając, że ta kopalnia „trochę nam zarasta, ale chaszcze są małe i jeszcze można je usunąć”. W ramach akcji do 30 kwietnia br. rozesłane zostaną pakiety informacyjne do wszystkich, ponad 10. tys., parafii w Polsce. Przewiduje się także uruchomienie strony internetowej i specjalnej aplikacji.
Wśród proponowanych, przykładowych działań wymienia się też m.in. działania w najbliższym otoczeniu na rzecz wzmocnienia pobożności, działań kulturalnych, charytatywnych, samokształcenia czy edukacji.
Organizatorami akcji „Dar na Stulecie” są: Stowarzyszenie Lednica 2000, Centrum Myśli Jana Pawła II, Fundacja Dzieło Nowego Tysiąclecia, Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II, Stowarzyszenie „Środowisko Ks. Karola Wojtyły – św. Jana Pawła II”, Instytut Tertio Millennio.
Jubileuszowe dziękczynienie
Zebranie plenarne było połączone z przypadającą 13 marca 6. rocznicą wyboru papieża Franciszka na Stolicę Piotrową. Uroczystości papieskie świętowano razem z jubileuszem 100-lecia reaktywowania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską i 100-leciem Konferencji Episkopatu Polski.
W Świątyni Opatrzności Bożej odprawiona została Msza Święta z udziałem Episkopatu Polski w intencji Ojca Świętego Franciszka. Liturgii przewodniczył kard. Pietro Parolin Sekretarz Stanu Stolicy Apostolskiej przypomniał w homilii, że chrześcijaństwo nie jest systemem intelektualnym, lecz jest spotkaniem, wydarzeniem, historią miłości, zbawienia.
Podkreślił, że w papieżu Franciszku “Pan dał nam pokornego i jednocześnie mocnego przewodnika”. “To on bowiem nieustannie prowadzi powierzoną mu trzodę, dzieląc z nią życie, czas posuchy, jałowości, ale też krzepiących oaz, trudy drogi, jak i umacniające postoje, a jednocześnie staje na przodzie, aby wyznaczyć bezpieczną drogę, drogę nadziei” – dodał kard. Parolin.
Wskazał, że Kościół znajduje się obecnie w szczególnym, historycznym okresie, kiedy wstrząsa nim wiele gwałtownych burz od wewnątrz i od zewnątrz. Za św. Augustynem przypomniał, że Kościół, choć wzburzany i wstrząsany wydarzeniami historii, nie upada, ponieważ opiera się na skale, od której Piotr wywodzi swoje imię.
Mówiąc o trwających obchodach 100. rocznicy przywrócenia stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą, docenił konkretny wkład Kościoła w zdrową współpracę umiejscowioną zwłaszcza po stronie wartości, aby pomóc w rozwoju wrażliwości sumienia, poczucia odpowiedzialności indywidualnej i zbiorowej, odnowy rodziny, nowego „etosu” pracy, stosunku do wspólnego dobra, jedności w działalności społecznej i politycznej, przywrócenia człowiekowi poczucia osobistej godności.
Nawiązując do stulecia polskiego Episkopatu przypomniał o obowiązku konferencji episkopatów skutecznego reagowania na wyzwania duszpasterskie dotyczące życia Kościoła, jego misji ewangelizacyjnej i jego obecności w społeczeństwie.
Wskazał też, że jubileusz stulecia Konferencji Episkopatu jest mocnym zaproszeniem do wzrastania w „duchowości komunii” i do zdecydowanego pójścia drogą synodalności. Wymienił tu przede wszystkim synodalną relację między Ojcem Świętym a biskupami.
Pod koniec liturgii polscy biskupi przekazali papieżowi Franciszkowi w geście jedności i wdzięczności za ten pontyfikat kopię Świecy Niepodległości. Ofiarował ją Warszawie Pius IX w 1867 roku z poleceniem, by zapalono ją, kiedy Polska odzyska wolność.
Pokaz filmu „Klecha”
Biskupi uczestniczący w zebraniu plenarnym obejrzeli na zamkniętym pokazie przedpremierowym film „Klecha” w reż. Jacka Gwizdały. Obraz oparty jest na historii sł. Bożego ks. Romana Kotlarza, duszpasterza i obrońcy radomskich robotników, który swoje zaangażowanie na rzecz poprawy ich losu przypłacił życiem.
***
W 382. Zebraniu Plenarnym wzięli udział goście z zagranicy, wśród nich przedstawiciele Episkopatów z Albanii, Białorusi, Ukrainy, Danii, Hiszpanii, Kazachstanu, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Słowacji oraz przedstawiciel Komisji Konferencji Biskupów Unii Europejskiej (COMECE) z Włoch. Biskupi wysłuchają wystąpienia bp. Yuryego Kasabutskiego z Białorusi oraz bp. Andreja Imricha ze Słowacji, którzy opowiedzą o sytuacji religijno-społecznej w ich krajach.
