Droga Redakcjo!
W zeszłym roku w Sądzie Biskupim po przeprowadzonym procesie uzyskałam wyrok stwierdzający, że moje wcześniejsze małżeństwo było od samego początku nieważnie zawarte. To otworzyło mi drogę do ponownego zawarcia związku sakramentalnego. Mam jednak pewne wątpliwości dotyczące statusu potomstwa z mojego pierwszego małżeństwa. Czy mój syn, zrodzony w małżeństwie, które zostało uznane za nieważne – czyli, jak rozumiem, za prawnie nieistniejące od samego początku – uważany jest w świetle prawa kościelnego za potomka nieprawego pochodzenia? Nie chciałabym rzucać na mojego syna jakiegoś negatywnego piętna. Proszę o wyjaśnienie moich wątpliwości.
Takie wątpliwości bardzo często towarzyszą wierzącym, których rzekome małżeństwo się rozpadło i którzy uzyskali w sądzie kościelnym stwierdzenie jego nieważności. Rzeczywiście bowiem wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa kanonicznego oznacza, iż nie zaistniało ono jako ważne już w chwili jego zawierania. Jaki zatem jest status kanoniczny dzieci zrodzonych w takiej wspólnocie, mniemanym małżeństwie?
Z pewnością w takiej sytuacji nie stygmatyzuje się potomstwa mianem nieprawego pochodzenia. W Kościele zasady dotyczące prawego pochodzenia i legitymizacji potomstwa zostały zaczerpnięte z prawa rzymskiego, które na przestrzeni czasu zostały zmodyfikowane. Aktualne ustawodawstwo Kościoła dotyczące poruszanej tematyki znajduje się w Kodeksie Prawa Kanonicznego w kan. 1137–1140. Podstawowa zasada głosi, że dziećmi prawego pochodzenia są te, które zostały zrodzone w małżeństwie ważnie zawartym według norm prawa kanonicznego. Owa generalna zasada została uzupełniona przez następną, według której dziećmi prawego pochodzenia są także te, które urodziły się w małżeństwie mniemanym: „Za dzieci prawego pochodzenia uważa się poczęte lub urodzone z małżeństwa ważnego lub mniemanego” (kan. 1137). Kwestia dotyczy zatem określenia, co rozumie się przez pojęcie małżeństwa mniemanego (łac. matrimonium putativum).
Małżeństwo mniemane to takie małżeństwo, które faktycznie uchodzi za ważne, choć obiektywnie rzecz biorąc, z powodu różnych ukrytych przyczyn ważnym nie jest, bo np. zostało zawarte nieważnie z powodu istniejącej przeszkody małżeńskiej, braku formy kanonicznej albo jej wady (np. podstępnego ukrycia poważnej choroby przez jedną ze stron zawierających małżeństwo). W świetle cytowanej normy kanonicznej i pozostałych wyżej wspomnianych co do prawego pochodzenia potomstwa generalnie przyjmuje się następujące zasady:
1. Za dzieci prawego pochodzenia uważa się te, które zostały poczęte przed zawarciem małżeństwa i narodzone w czasie jego trwania, nawet jeśli następnie sądownie stwierdzi się, że takie małżeństwo zostało nieważnie zawarte;
2. Poczęte i zrodzone w czasie trwania małżeństwa, także w powyższym wypadku, mianowicie jeśli stwierdzi się jego nieważność;
3. Dziećmi prawego pochodzenia są te, które zostały poczęte w małżeństwie, ale narodzone po jego rozwiązaniu, prawnym uznaniu za nieważne lub jakimkolwiek innym ustaniu wspólnoty życia małżeńskiego.
Dla pełni wyjaśnień warto jeszcze dodać, że dzieci nieprawego pochodzenia uzyskują legitymizację, czyli prawność pochodzenia, przez późniejsze małżeństwo rodziców ważne lub mniemane, a co do skutków kanonicznych potomstwa, które uzyskało prawność pochodzenia, jest ono zrównane z dziećmi prawego pochodzenia (kan. 1139-1150).
W polskim ustawodawstwie państwowym nie ma instytucji legitymizacji potomstwa. W myśl prawa cywilnego status dziecka pozamałżeńskiego jest zrównany ze statusem dziecka małżeńskiego. Istnieje w zamian instytucja uznania ojcostwa dziecka urodzonego poza małżeństwem, polegająca na dobrowolnym oświadczeniu mężczyzny, że dziecko pochodzi od niego, przy jednoczesnym poświadczeniu tego faktu przez matkę. Inna droga uznania ojcostwa polega na prawomocnym orzeczeniu sądu.
ks. Wiesław Mazurowski
„Pielgrzym” 2017, nr 4 (710), s. 8-9