„Każda pliszka swój ogonek chwali” – jak powiada znane polskie przysłowie. Jeśli więc powiem, jako proboszcz, że kościół pw. św. Barbary w Lalkowach jest wyjątkowy i piękny, można by potraktować to stwierdzenie jako subiektywne (każdy rządca parafii będzie przekonywał, że jego świątynia to budynek szczególny). Czy jednak można podać jakieś argumenty, które zobiektywizują proboszczowską opinię? W przypadku Lalków można!
Kościół jako całość jest najstarszym budynkiem na terenie gminy Smętowo Graniczne (został zbudowany w drugiej połowie XIV wieku, a konsekrowany w 1409 r.). Jedynie wieża kościoła w Kościelnej Jani jest od niego starsza, ale sam korpus tamtejszej świątyni obecnie funkcjonujący dobudowano dopiero w XVII wieku. Kościołów gotyckich na terenie Pomorza Gdańskiego nie brakuje. Czym zatem wyróżniają się Lalkowy?
W większości gotyckich świątyń możemy dziś podziwiać późniejsze, bo najczęściej barokowe, wyposażenie wnętrz (ołtarze, ambony, konfesjonały itp.). Bogaty w ornamentykę barok niekoniecznie wpisuje się w gotycki zamysł artystyczny budowniczych. W przypadku wiejskich kościołów jest to najczęściej barok nie najwyższych lotów… Tak być może (bo pewności nie mamy) było kiedyś w kościele lalkowskim. Barokowe wyposażenie jednak prawie w całości spłonęło w wielkim pożarze w 1862 r. Trzeba było naprędce wyposażyć na nowo wnętrze świątyni. Najpierw ustawiono w niej pochodzący z XVI wieku ołtarz pozyskany z jednego z gdańskich kościołów. Został on przebudowany na początku XX wieku. Nadano mu rysy neogotyckie, do dziś istniejące. I chociaż wówczas uznano przerobienie ołtarza za niewłaściwe, niekompetentne i nieuprawnione, to dziś cieszy on oko (tym bardziej, że przywrócono mu kolorystykę oryginalną w ramach ostatniej renowacji, którą przeprowadził dr Piotr Owczarek wraz ze współpracownikami). Do ołtarza starano się dopasować pod względem stylu kolejne elementy wyposażenia kościoła (ołtarze boczne, balaski, chrzcielnicę, organy, jeden z konfesjonałów). Dzięki temu świątynia zyskała szczególny i niepowtarzalny charakter.
O wyjątkowości lalkowskiego kościoła świadczy także jego wygląd zewnętrzny. Podczas prac renowacyjnych wschodniej elewacji przeprowadzonych w 2019 r. odtworzono tzw. maswerki, czyli bogate dekoracyjne zdobienia geometryczne umiejscowione w tzw. blendach, czyli wnękach w murze. Niewiele kościołów gotyckich między Toruniem a Gdańskiem może poszczycić się tak okazałą ornamentyką! Zwykle owe blendy zamalowywane są białą lub szarą farbą, i tyle.
Gotyk to średniowieczny styl w sztuce i architekturze (na Pomorzu zbudowano wiele gotyckich kościołów, zamków ceglanych i innych budowli), a neogotyk to XIX-wieczna tendencja do naśladowania w nowej formie motywów gotyckich. Nie zatem renesans, barok ani rokoko, lecz neogotyk najlepiej wkomponowuje się we wnętrza gotyckich murów. Takich kościołów na Pomorzu nie znajdziemy zbyt wiele. Tak oto, paradoksalnie, „dzięki” pożarowi świątynia lalkowska wyrasta na mapie pomorskich dzieł sztuki na prawdziwy unikat i na gotycko-neogotycką perłę w koronie najważniejszych zabytków Pomorza i najcenniejszych dzieł sztuki.
ks. Wojciech Kardyś
„Pielgrzym” [13 i 20 października 2024 R. XXXV Nr 21 (910)], str. 31.
Dwutygodnik „Pielgrzym” w wersji papierowej oraz elektronicznej (PDF) można zakupić w księgarni internetowej Wydawnictwa Bernardinum.
